شهری به وسعت یک تاریخ

سیرجان نقطه‌ای است از خاک پر افتخار ایران زمین که نامش از گذشته تاکنون با کویر عجین شده، شهری با قدمتی به درازای تاریخ که بارها بسان سروی بلند قامت در برابر تندباد حوادث و ناملایمتی‌های روزگار سر خم کرده، اما هرگز از پا نیفتاده است.

موقعیت جغرافیایی شهر امروز سیرجان را قسمت غربی استان کرمان عنوان کرده اند که ۹۶۰ کیلومتر با پایتخت و 180 کیلومتری با مرکز استان فاصله داشته و با توجه به قرارگرفتن در تقاطع محورهای مواصلاتی یزد - بندرعباس و کرمان - شیراز، از دیرباز به عنوان یک چهارراه اقتصادی مهم شناخته شده است.

پیشینه تاریخی سیرجان

اسناد به جای مانده از تاریخ بر این مدعا صحه می گذارند که سیرجان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است که قدمت تاریخی آن به دوره «بلاش اشکانی» و یا حتی قبل از آن بر می گردد.

«ژان گوره» در کتاب «خواجه تاجدار» درباره سیرجان می نویسد: «سیرجان قدیم، به قول مورخان قدیم، از جمله سیسرون و کتزیاس که در دوره‌ هخامنشیان می‌زیسته‌اند، دارای ده محله بوده و در هر یک از محلات آن شهر، یک دسته از مردم زندگی می کرده‌اند».

قدیمی ترین سند تاریخی در مورد سیرجان نیز، نوشته «ابن اثیر» است که نشان می دهد گشتاسب از پادشاهان قدیم ایران، پس از پذیرش دین زرتشت، در کوهستان «تمبور» سیرجان، برای عبادت در این منطقه سکنی گزیده است.

همچنین برخی از اسناد نشان می دهد که سیرجان حتی قبل از اشكانيان نيز آباد بوده و آن گونه كه در کتاب تاريخ كرمان نوشته احمدعلي خان وزيري آمده: «‌اسكندر در مراجعت از هندوستان، از روي قلعه سنگ كه محل قديم سيرجان است، عبور نموده و از طريق بوانات به پاسارگاد رفته است.» مؤسسه جغرافيايي و كارتوگرافي سحاب كه نقشه خط سير لشكركشي اسكندر را ترسيم و چاپ نموده، مسير حركت وی را از هندوستان با استفاده از قلعه سنگ سيرجان مشخص كرده و فاصله سيرجان تا پرسپوليس را 324 كيلومتر نوشته است.

سیرجان با نام کهن «شیرگان» در اواخر عصر ساسانی به عنوان مرکز ایالت کرمان شناخته می‌شد. پس از اسلام نیز «شیرجان/سیرگان» و نهایتاً «سیرجان» مرکزیت کرمان را تا سال ۳۱۵ هـ.ق حفظ کرد. در این مدت شهر رو به آبادانی گذاشت تا آنجا که بعضی از جغرافیادانان اسلامی آن را بزرگتر و زیباتر از شیراز خواندند. در این عصر شخصیت‌های بزرگی همچون شاهِ شجاع کرمانی( حکیم و عارف) زادِسْپرم( هیربد زرتشتی و مؤلف کتاب گزیده‌ها) ابراهیم بن عبدالله کرمانی( خوابگزار مشهور) از این شهر برخاستند و این وضعیت تا اواخر قرن هشتم ادامه یافت و شخصیت‌های برجسته‌ای همچون خواجه علیِ حسن سیرجانی( عارف و مؤلف کتاب البیاض و السواد) از این شهر به شهرتی در سطح دنیای اسلام رسیدند.

در سال ۷۹۶ هـ.ق ( ۷۷۳ هـ.ش) سیرجان به تسخیر قوای تیمور گورکانی درآمد و به تدریج رو به نابودی رفت و مردم به ناچار به شهرک «بیمید» در ۲۰ کیلومتری سیرجان قدیم مهاجرت کردند.

سیرجان نهایتاً در حدود سال ۱۱۷۵ هـ. ش به همت شخصی به نام میرزا سعید کلانتر در محل امروزی تثبیت شد و به علت موقعیت جغرافیایی مناسب خود به تدریج به شکوفایی و رشد قابل توجهی دست یافت و باز هم شاهد حضور چهره‌های برجسته فرهنگی و سیاسی در سطح ایران گردید.

این شهر به دلیل قدمتی که دارد، مجموعه و موزه‌ای است ازادوار مختلف تاریخ ایران که هنوز در بناهای این شهر انعکاس دارد. معماری سیرجان صاحب یکی از بی‌نظیرترین نوع بادگیرهای ایرانی به نام بادگیر چپقی است که در دوره پهلوی اول و با الگو گرفتن از دودکش کشتی‌هایی که به سواحل بندرعباس می‌آمدند، ساخته شده‌ است.

همچنین قلعه سنگ، منبرسنگی، بنای شاه‌فیروز، آرامگاه میر زبیر، یخدان‌های دو قلو، عمارت تاریخی سعیدی، باغ سنگی، در کنار مجموعه‌ای از کاروانسراها، خانه‌ها، قلعه‌ها و برج‌های قدیمی، تنها گوشه‌هایی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی شهرستان سیرجان می‌باشند که گشت و گذاری در آنها می‌تواند شما را برای ساعاتی به مهمانی باشکوه هنر و معماری یک شهر تاریخی بکشاند. سیرجان در زمینه‌ی صنایع دستی نیز یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران است. طرفه آنکه سال گذشته با تایید ارزیابان سازمان جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی گلیم معرفی شد.

موقعیت جغرافیایی سیرجان

آن‌گونه که گفته شد، شهرستان سيرجان در مغرب استان کرمان و در دشتی وسيع قرار دارد. دو رشته کوه از ارتفاعات زاگرس در قسمت شرقی و غربی اين شهرستان کشيده شده و دشت وسيع سيرجان که ۱۸۴۸۱کيلومتر مربع مساحت دارد، در فاصله اين دو رشته کوه گسترده شده است.

همچنین این شهرستان در موقعيت 55 درجه و 32 دقيقه طول شرقی و 29 درجه و ۲۵ دقيقه عرض شمالی واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1735متر است. شهر سیرجان مرکز شهرستان سیرجان می‌باشد و شش شهر «پاریز، زیدآباد، هماشهر، بلورد، خواجو شهر و نجف شهر» از جمله شهرهای اقماری این شهرستان محسوب می‌شوند.

سیرجان از شمال به شهرستان‌های کرمان و رفسنجان، از جنوب به بافت و حاجی آباد، از مشرق به شهرستان‌های بم و کرمان و از مغرب به نیریز فارس محدود است. جمعیت شهرستان بر پایه سرشماری سال ۹۵ برابر با 324103 نفر است که 246،308 نفر در نقاط شهری و 77،785 نفر در مناطق روستایی و ۹۰۹ نفر به صورت غیرساکن زندگی می‌کنند. سیرجان به لحاظ جمعیت شهری پس از مرکز استان، دومین شهر پرجمعیت استان کرمان است.

آب و هوا و پوشش گیاهی

آب و هوای سیرجان نیمه بیابانی است. در تابستان نسبتاً گرم و خشک، در زمستان سرد و در بهار همراه با بارندگی‌های پراکنده است. منشا اصلی بارندگی‌های این شهرستان، توده هوای غربی و اثر هوای مرطوب اقیانوس هند است. بیشتر رودخانه‌های شهر سیرجان فصلی و سیلابی هستند. میزان بارندگی این شهرستان در سال‌های معمولی ۱۵۵ میلی‌متر است.

اما آب و هوای بیابانی و نیمه‌بیابانی سیرجان و کمی ریزش باران و بادهای موسمی و گاه اختلاف شدید درجه حرارت، باعث عدم پوشش گیاهی ممتد در این منطقه شده است

پوشش مناطق کوهستانی سیرجان را اغلب درختانی مانند بنه و درختچه‌های بادام کوهی (بادام بش)، ارچن، زارچ (زرشک)، کوشترک، تربنگ و بوته‌هایی مانند عسلان (سریشو)، خار(درمون) تشکیل می‌دهند. البته پوشش گیاهی این منطقه در گذشته پیوسته بوده اما در اثر بریدن این درختچه‌ها توسط مردم، به منظور تهیه هیزم برای سوخت زمستانی و همچنین دیمه کاری و استفاده ممتد برای چرای دام، پوشش گیاهی با کاهش روبرو شد. در حد فاصل منطقه کوهستانی و جلگه‌ای این شهرستان درختچه‌های قیچ می‌رویند. گیاهان این منطقه متنوع و از تیره‌ها و گونه‌های مختلف و متعدد تشکیل شده که به حدود 1000 نوع می‌رسند.

موقعیت کوه‌ها

در شهرستان سیرجان دو رشته کوه در امتداد چین خوردگی‌های زاگرس وجود دارد. رشته کوه‌های شرقی سیرجان که از جنوب یزد و شمال شرقی سیرجان می‌گذرد و شامل ارتفاعات کوه پنج با ارتفاع 3064 متر، چهل تن، بید خوان و لاله زار است. در جنوب این رشته کوه نیز دشت سیرجان و شهربابک واقع شده است.

رشته کوه‌های غربی سیرجان نیز که دنباله کوه‌های زاگرس هستند، از جنوب غربی سیرجان می گذرند که شامل کوه‌های خواجویی و قطرو است. این کوه‌ها حد فاصل دشت سیرجان و دشت قطرو هستند.

سیرجان شهری در مسیر توسعه

اما سیرجان به واسطه پتانسیل‌های بی‌نظیری که دارد، یکی از ده شهرستانی بود که برای نخستین بار در کشور و با تصویب هیات وزیران در سال 86 صاحب فرمانداری ویژه شد. شهری که امروز یکی از قطب‌های صنعتی و معدنی کشور است و رفت و آمدهای مکرر وزرا و هیات‌های دولتی و اقتصادی برای بازدید و افتتاح طرح‌های توسعه‌ای شهرستان نشان دهنده آینده روشن شهری است که تاریخ یک کشور کهن همواره از آن به نیکی یاد کرده است.